چکیده: فدک پس از غصب در زمان خلیفه اول، در زمان خلیفه دوّم نیز در دست حکومت بود. عثمان آن را به مروان ابن حکم بخشید. علی(علیه‌السّلام) پس از رسیدن به خلافت آن را از مروان پس گرفت و به اموال بیت المال اضافه کرد.
طبق صریح قرآن کریم، سرزمین‌هایی که بدون هجوم نظامی به دست مسلمانان می‌افتاد متعلّق به شخص رسول خدا(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) می‌باشد و هر گونه بخواهد میتواند عمل کند.
«وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیهِ مِنْ خَیلٍ وَ لَا رِکَابٍ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ یشَاءُ وَ اللَّهُ عَلَى کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ [حشر/۶] و آنچه را خدا از آنان [یهود] به رسولش بازگردانده (و بخشیده) چیزی است که شما برای به دست آوردن آن (زحمتی نکشیدید،) نه اسبی تاختید و نه شتری؛ ولی خداوند رسولان خود را بر هر کس بخواهد مسلط می‌سازد؛ و خدا بر هر چیز توانا است!».
وقتى آیه 26 سوره الاسراء (و آت ذالقربى حقه ...) نازل گردید، پیامبر گرامى(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) فدک را به دختر گرامى خود فاطمه(سلام‌الله‌علیها) بخشید.[1]
جنگ خیبر در سال هفتم هجرى روى داد. وقتى قلعه خیبر فتح شد، خداوند در دل ساکنان فدک هراسى سخت افکند و آنان نیز از ترس، کسانى را به طرف پیامبر(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) فرستادند و نیمى از فدک را به منظور مصالحه با پیامبر(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) به آن حضرت دادند. بنابراین از آنجائی که هیچ جنگ و جهادى براى گرفتن فدک صورت نگرفت، لذا فدک به طور خالص و یک جا از آن پیامبر(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) شد و دیگران در آن سهیم نبودند. پس از آنکه پیامبر از دنیا رفت، ابوبکر با حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) منازعه کرد و عاقبت با این توجیه که انبیا از خود ارثى بر جاى نمىگذارند و آن را به عنوان روایتى از پیغمبر نقل مىکردند که فرموده بود: «ما پیمبران ارث برده نمىشویم و آنچه از ما بر جاى بماند صدقه است»، آن را از حضرت فاطمه بازستاندند. حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) در پاسخ این توجیه ابو بکر گفت: «پدرش فدک را در روزگار زندگیش به وى بخشیده و آن ملک شخص پیامبر بود و بر فرض هم که این روایت از پیامبر صحیح باشد، فدک جزو میراث رسول خدا نبوده است». ابو بکر از فاطمه گواه خواست و آن حضرت شاهدانى براى اثبات دعوى خود اقامه کرد. اما ابوبکر پاسخ داد که این گواهى کامل و تمام نیست، زیرا شهود فاطمه یک مرد و یک زن بودند.[2]
در نهجالبلاغة درباره فدک چنین آمده است: «از میان آنچه آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود که گروهی بر آن بخل ورزیدند و گروهی هم از آن چشم پوشیدند و خداوند بهترین داور است»[۳]
فدک در زمان خالفای سه گانه، بنی امیه و بنی عباس:
فدک پس از غصب در زمان خلیفه اول، در زمان خلیفه دوّم نیز در دست حکومت بود. عثمان آن را به مروان بن حکم بخشید. علی(علیه‌السّلام) پس از رسیدن به خلافت آن را از مروان پس گرفت و به اموال بیت المال اضافه کرد.
عدم استرداد فدک توسط علی(علیه‌السّلام) در زمان خلافت ایشان برای آن بود که وی در موضع اتّهام واقع نشود؛ زیرا عمر خلیفه دوّم اهل سنّت، شهادت امام بر هبه بودن فدک از سوی پیامبر(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) برای فاطمه(سلام‌الله‌علیها) را دعوایی بر سر منافع خویش تفسیر کرده بود.[4]
وقتی معاویه بر سر کار آمد، فدک را میان مروان، عمرو بن عثمان و پسرش یزید تقسیم کرد. در دوران خلافت مروان، همه فدک در اختیار او قرار گرفت و او فدک را به پسرش عبدالعزیز داد. عبدالعزیز نیز فدک را به پسرش عمر داد. عمر بن عبدالعزیز فدک را به فرزندان حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) برگردانید. پس از درگذشت عمر بن عبدالعزیز، فدک در اختیار خلفای بعدی قرار گرفت. و تا روزی که حکومت امویان ادامه داشت، فدک در اختیار آنان ماند.
وقتی که حکومت به بنی عباس رسید، سفّاح آن را به عبدالله بن الحسن برگرداند. پس از سفاح، منصور دوانیقی فدک را از دست فرزندان حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) گرفت. فرزند منصور، مهدی، فدک را به فرزندان حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) باز گردانید. پس از مهدی، موسی و هارون دوباره فدک را از فرزندان حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) پس گرفتند.
وقتی که خلافت به مأمون عباسی رسید، به طور رسمی فدک را به اولاد حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) باز گردانید. پس از مأمون نیز وضعیت فدک چنین بود، گاهی بر میگرداندند و گاهی پس میگرفتند.[5]
سخن و عملکرد برخی خلفا دلیل است بر اینکه فدک هدیه بوده نه ارث:
اولاً همانطور که اشاره شد با اعتراض بنی فاطمه در دوره‌هایی فدک به ایشان پس داده شد و در دوره‌هایی فدک به دیگران بخشیده شد. سوال اینجاست که اگر پیامبر(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) فدک را در راه ابن السبیل قرار داده بود و دو خلیفه پس از او هم چنین مىکردند پس چطور در زمان خلافت خلیفه سوم یعنی عثمان به دامادش بخشیده شد و معاویه فدک را میان مروان، عمرو بن عثمان و پسرش یزید تقسیم کرد. در زمان عمر بن عبد العزیز، فدک به اولاد فاطمه(سلام‌الله‌علیها) بازگردانده شد؟ و چگونه سفاح و مأمون پس از آنکه، فدک را از دست فرزندان فاطمه(سلام‌الله‌علیها) بیرون کردند، دوباره آن را به ایشان بازپس دادند؟ تمام این شواهد روشنگر آن است که فدک در زمان حیات رسول خدا(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) در دست فاطمه بود و از همینرو عمر بن عبد العزیز، سفاح و مأمون عباسی آن را به فرزندان ایشان بازگرداندند. و اگر رسول خدا(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) فدک را در راه ابن السبیل داده بودند، عمربن عبدالعزیز، سفاح و مأمون و دیگران نیز باید چنین مىکردند. اما نظریه درست آن است که پیغمبر فدک را در روزگار زندگانیش به فاطمه(سلام‌الله‌علیها) بخشیده بود.
ثانیاً خلفای بنی امیه و بنی عباس نه به دلیل نقل حدیث ابوبکر بلکه به دلیل اینکه برای آنها ثابت شد فدک هبه بوده است، آن را به بنی فاطمه برگرداندند. برای نمونه مأمون در زمان بازگرداندن فدک چنین گفت: «...فدک را رسول خدا(صلّى‌الله‌علیه‌وآله) به فاطمه(سلام‌الله‌علیها) بخشیده است و این امری است روشن و قطعی، و در بین بنی فاطمه هیچ اختلافی در آن نیست.»[6]
عمر بن عبدالعزیز نیز وقتى به حکومت رسید به کارگزاران مدینه نوشت که فدک را به فرزندان فاطمه(علیهاالسلام) رد کنند. کارگزاران به عمر بن عبدالعزیز اعتراض کردند و گفتند تو با این کار، ابوبکر و عمر را زیر سؤال بردى، در حقیقت به آنها نسبت ظلم دادى و ثابت کردى که آنها فدک را غصب کرده‌اند عمر بن عبدالعزیز در جواب گفت: «من و شما مى‌دانیم که فدک در دست حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) بوده و پس از آنکه از او گرفتند، آن را مطالبه کرده است. فاطمه(علیهاالسلام) کسى نیست که به پیامبر(صلى‌اللَّه‌علیهوآله) نسبت دروغ بدهد، در حالى که على(علیه‌السلام) و ام ایمن و ام سلمه را نیز به عنوان شاهد داشت. در نزد من حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) راستگو است و ادعایش مقبول است، اگر چه دلیل نیز اقامه نمى‌کرد؛ چرا که او بزرگ زنان اهل بهشت است. من امروز فدک را به بنی فاطمه مى‌دهم،...».[7]
..............................................................................
پی‌نوشت
[1]. تفسیر نورالثقلین، ج3، ص155.
[2]. سیره معصومان ، سید محسن امین عاملى، مترجم على حجتى کرمانى، ج3،ص292.
[۳]. نهج البلاغه، نامه ۴۵.
[4]. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج16، ص216.
[5]. سیره معصومان، سید محسن امین عاملى، مترجم على حجتى کرمانى، ج3،ص292؛ فروغ ابدیت، ج ۲، ص ۶۶۹.
[6]. فتوح البلدان، ص46؛ معجم البلدان، ماده ى فدک ؛ فاطمه الزهرا، احمد رحمانی همدانی به نقل از منابع اهل سنت،438.
[7]. نک: تاریخ یعقوبى، ج2 ، ص؛05؛ کشف الغمه، ج2، ص121؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج16، ص278.
مطالب دیگر:
چرا حضرت علی(ع) بعد از رسیدن به خلافت فدک را پس نگرفت؟
«فدک» هدیه‌ای از جانب رسول خدا به دخترش فاطمه!
کلمات کلیدی:
فدک
هبه
خلفا
مقالات شهادت حضرت زهرا
